* * *
Jednym z brakujących kawałków naszego obrazu świata jest spójny i kompletny opis mechanizmów przekładających kod genetyczny na przebogatą zmienność ludzkich zachowań. W tej dziedzinie zaczynamy dopiero raczkować, choć chętnie się do tego wyrywamy. Mówiąc o odziedziczalności konkretnych cech podajemy niejednokrotnie duże przedziały (np. odziedziczalność postaw społecznych ocenia się na 0-65%). Z drugiej strony, wiemy już że geny odpowiadające za kodowanie receptorów tworzących układy dopaminergiczne i serotoninergiczne - odgrywające ogromną rolę w regulacji zachowania - występują w populacji w bardzo dużym zróżnicowaniu, co pozwala nam spoglądać w ich stronę z dużym zainteresowaniem.
Jedną z ważniejszych rzeczy, które zawdzięczamy psychologii ewolucyjnej jest pełne docenienie wagi faktu, iż człowiek także jest zwierzęciem i jako taki, powstał w wyniku procesów ewolucyjnych. Z faktu tego wynika, iż nasze mechanizmy psychologiczne i przejawiane tendencje zachowań, jako utrwalone, powinny mieć jakieś znaczenie adaptacyjne (oto podstawowy zarzut wobec EVO-PSYCH - wyjaśnianie post hoc). Stąd już tylko krok do zauważenia, że zróżnicowanie osobowości jakie obserwujemy wśród ludzi żyjących obecnie jest rezultatem warunków życia w epoce kamienia. Wiedza o ewolucji dość powoli znajduje jednak swoje zastosowanie w różnych dziedzinach psychologii. Jedną z takich dość opornych gałęzi wydaje się być psychologia osobowości.
Jedną z prób ewolucyjnego spojrzenia na to, jak bardzo się pomiędzy sobą różnimy jest dokonana przez D. Nettle'a analiza czynników wchodzących w skład pięcioczynnikowego modelu osobowości (znanego tez jako Wielka piątka) Costy i McCrae, pod kątem tego, jak różne ich wymiary mogą wpływać na poziom przystosowania danego osobnika. W5 jest jednym z bardziej uznawanych i szeroko akceptowanych podejść do ujmowania osobowości w ramy. Poszczególne czynniki, reprezentujące pewne kontinuum natężenia na którym znajdzie się miejsce dla każdego, to:
- ekstrawersja - ilość relacji społecznych, zdolność do odczuwania pozytywnych emocji i zachowania eksploracyjne
- neurotyczność - skłonność do przeżywania negatywnych emocji, odczuwania lęku i poczucia winy, podatność na stres psychologiczny
- otwartość na doświadczenie - tolerancja na odmienność od tego, co już znane, pozytywne wartościowanie nowych doświadczeń
- sumienność - zorganizowanie, samokontrola i wytrwałość w dążeniu do postawionych celów
- ugodowość - skłonność do pójścia na współpracę, na przeciwnym biegunie jest konfliktowość.
Ludzie o wysokim natężeniu czynnika ekstrawersji w osobowości z reguły mają więcej partnerów seksualnych. Zwłaszcza dla mężczyzn może być to wysoko punktowane pod kątem fitness. Jednocześnie, chętniej i intensywniej angażują się w relacje społeczne, co na ogół koreluje z dobrym samopoczuciem i pozwala im liczyć na wsparcie ze strony innych. Są także aktywniejsi fizycznie i odważniejsi w eksploracji otoczenia, dzięki czemu chętniej wyruszają z domu na polowanie.
Z drugiej strony jednak, częstsze kontakty seksualne wiążą się z ryzykiem złapania patogenów czy też agresji ze strony rywali. Większa aktywność skutkuje tym, że ludzie o wysokim natężeniu czynnika ekstrawersji stanowią większość hospitalizowanych w wyniku wypadków. Częściej angażują się oni także w działalność przestępczą lub przejawiają zachowania aspołeczne - w życiu naszych przodków mogło to skutkować osieroceniem potomstwa, co trudno nazwać przystosowawczym.
Wysoki poziom neurotyczności bywa powiązany z wysokim ryzykiem chorób psychicznych. Na pierwszy rzut oka trudno znaleźć przystosowawczość wysokiej neurotyczności. Tym niemniej łatwo wyobrazić sobie, iż podwyższona czujność i uwaga skupiona na lokalizowaniu zagrożenia powoduje przyśpieszoną *reakcję na bodźce zagrażające a także zwiększa prawdopodobieństwo interpretacji bodźców dwuznacznych jako zagrażające i skupianie na nich uwagi. Innymi słowy, zwracanie uwagi na ciemną stronę życia jest rodzajem asekuranctwa i minimalizacji ryzyka. Stara ewolucyjna mądrość głosi, iż (do któregoś momentu) lepiej jest niepotrzebnie uciekać przed szeleszczącą kupą liści, niż raz niefortunnie nie umknąć przed wężem. I rzeczywiście, alpiniści (grupa o wyższej niż przeciętna śmiertelności) cechują się niższą neurotycznością niż populacja a z kolei sukces w studiowaniu silnie koreluje z wyższym niż przeciętny neurotyzmem (jednakże tu konieczne są także inne cechy, np. wytrwałość), co oznacza, iż może on być przekuty na dążenia do osiągnięcia własnych celów (a mężczyźni odnoszący sukces są, jak wiadomo szczególnie atrakcyjni).
Neurotyzm i ciągłe napięcie w którym utrzymywany jest organizm, wiąże się oczywiście z wysokim poziomem stresu, który jest niekorzystny dla organizmu i obciąża układ immunologiczny. Wysoki poziom lęku może również powodować wycofywanie się z aktywności, które mogłyby przyczyniać się do maksymalizacji sukcesu reprodukcyjnego (np. unikanie kontatków społecznych).
Otwartość na doświadczenie koreluje pozytywnie z kreatywnością. Niektóre z ujęć źródeł ludzkiej twórczości upatrując w fakcie, iż jest ona szczególnie atrakcyjna dla partnerów (w wypadku kobiet zwłaszcza w płodnej fazie cyklu miesięcznego) i jako taka zwiększa prawdopodobieństwo sukcesu reprodukcyjnego (artyści mają więcej partnerów seksualnych). Nie od dziś wiadomo, że mając gitarę w akademiku, warto zacząć na niej grać już pierwszego dnia pobytu.
Z drugiej strony jednak, specyfiką otwartości na doświadczenie wydaje się specyficzny styl poznawczy polegający na poszukiwaniu nowości i dokonywaniu zaskakujących dla przeciętnego człowieka skojarzeń pomiędzy pozornie odległymi od siebie rzeczami. Podobne mechanizmy obserwuje się w wypadku niektórych zaburzeń psychicznych z rodzaju schizotypii i psychoz, przejawiających się niekiedy m.in. dziwnymi przekonaniami i zachowaniami, myśleniem magicznym i doświadczeniami paranormalnymi a także wypowiadaniem się w sposób metaforyczny lub szczególnie kunsztowny. Ludzie szczególnie kreatywni pod pewnymi istotnymi względami nie różnią się np. od schizofreników, jednakże mieli więcej szczęścia (co oznacza geny & wychowanie), by nie zostać dotkniętymi innymi, bardziej negatywnymi skutkami.
Wysoki wynik na skali sumienności ma zauważalne na pierwszy rzut oka korzyści (jest jednym z podstawowych czynników osobowościowych determinujących sukces zawodowy i edukacyjny), jednakże nie społeczny odbiór danej cechy decyduje o jej przydatności w kontekście fitness. Ludzie w wysokim stopniu sumienni koncentrują się na osiąganiu celów długofalowych i skrupulatnej realizacji swoich zamierzeń. W rezultacie żyją dłużej, np. przez unikanie niezdrowych zachowań w różnych postaciach.
Z drugiej strony jednak, towarzyszące sumienności cechy takie jak moralny pryncypializm, rygorystyczność, skrupulatność, perfekcjonizm i wysoka samokontrola mogą prowadzić do zachowań dezorganizujących życie a w wysokim natężeniu prowadzą do zachowań obsesyjno-kompulsywnych, jak również pojawiają się u pacjentów z zaburzeniami odżywiania. Rygorystyczność i niechęć do zbaczania z obranego szlaku może przyczyniać się także do utraconych *sposobności do zwiększenia swojej fitness, np. przez skok w bok, podczas gdy życie naszych przodków było, jak się wydaje, znacznie mniej przewidywalne niż nasze a miłość w czasach epoki kamienia miewała różne oblicza.
Wysoki poziom ugodowości wydaje się sprawdzać w środowisku ludzi. Koreluje z dużą zdolnością do empatii, zdolnością do odczytywaniu stanów emocjonalnych innych przedstawicieli gatunku, która bardzo pomaga w odnalezieniu się w świecie ludzkich spraw. Ludzkie zdolności do kooperacji są bezprecedensowe w świecie ssaków i prawdopodobnie im zawdzięczamy możliwość pisania blogów przy pomocy komputerów i infrastruktury internetu. Duże znaczenie w świecie wielu małp ma umiejętność wchodzenia w sojusze i koalicje, w czym człowiek celuje a czemu sprzyja ugodowość. Ludzie o wysokim wyniku na tej skali uważani są za dobrych przyjaciół i cenieni są jako partnerzy, ich relacje są na ogół bardziej harmonijne, są oni bowiem mniej napastliwi i przejawiają mniej zachowań agresywnych.
Bezwarunkowy altruizm nie jest jednak *strategią ewolucyjnie stabilną - bardzo łatwo o oszustów gotowych skorzystać z okazji uzyskania czegoś nikłym nakładem kosztów. Zbyt ufni osobnicy nie mają na ogół dużych szans na przekazanie tej cechy potomstwu, gdy w znacznym stopniu obniżają swoje przystosowanie. Zbytnia koncentracja na potrzebach innych ludzi powoduje zaniedbywanie własnych a tego dobór naturalny nie toleruje na dłuższą metę. Nawet altruizm musi się opłacać - tak jak w wypadku ludzi. Pośród współczesnych menedżerów nie ma wielu osób o wysokiej ugodowości, przypuszczalnie nie ułatwia ona uzyskania wysokiego statusu (a wszyscy wiemy z czym wysoki status się wiąże, zob. też: potomkowie Czyngis-Chana). Warto zauważyć, że w pewnych sytuacjach (np. większych społeczności o niskiej spójności) osobnik o skrajnie niskiej ugodowości - socjopata lub po prostu egoista-pasożyt zdecydowanie powiększa swoje korzyści kosztem innych, dzięki czemu cecha ta staje się korzystna.
* * *
Podsumowując, zróżnicowanie ludzkich osobowości najprawdopodobniej ma swoje źródło w różnorodności - najwyraźniej skutecznych - sposobów na przetrwanie, jakie prezentowali nasi przodkowie. Potwierdza się powszechne przeświadczenie, iż to, co wydaje się być wadą lub zaletą, w pewnych sytuacjach może okazać się czymś przeciwnym.
Źródło:Nettle, D. (2006). The evolution of personality variation in humans and other animals. American Psychologist, 61 (6), 622-631 DOI: 10.1037/0003-066X.61.6.622
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz
A co Ty o tym sądzisz?
Autor docenia komentarze podpisane. Jeśli nie posiadasz konta Google, najwygodniej będzie Ci użyć opcji Nazwa/adres URL, przy czym tego drugiego nie musisz wpisywać.