w Rosji sowieckiej ateizm nie wierzy w ciebie

Ateiści we wzbudzaniu zaufania są skuteczni w stopniu podobnym do skazanych gwałcicieli. A przynajmniej, jeśli o zdanie zapytać Amerykanów i Kanadyjczyków. Wybierając spośród grup mniejszościowych, opis osoby niegodnej zaufania wydaje im się bardziej adekwatny wobec niewierzących, niż na przykładów gejów, feministek, muzułmanów czy chrześcijan. Dlaczego miałoby tak być i co to właściwie znaczy?

Obrazek niepowiązany.

Ateiści są w dzisiejszym świecie grupą zdecydowanie mniejszościową. Wszelkie pomiary ich udziału w społeczeństwie napotykają na poważne trudności związane z definicjami. Przykładowo, o ile w skali globu znaleźć można ledwie kilka procent osób deklarujących się jako ateiści (czyli osoby uskuteczniające ateizm, sceptycyzm czy niewiarę, łącznie z osobami antyreligijnymi), kilkanaście procent deklaruje się jako osoby niereligijne (niepraktykujące żadnej z religii, agnostycy, wolnomyśliciele, religijnie indyferentni czy apateiści). Wielu ludzi nie podzielających wiary w bóstwa deklaruje światopogląd racjonalistyczny, humanistyczny czy naturalistyczny. Z pewnego punktu widzenia, niektóre duchowe tradycje wschodu, takie jak buddyzm, konfucjanizm, daoizm czy dżainizm również traktować można jako pozbawione bogów. Trudno zresztą oczekiwać spójności od grupy utworzonej przez zaprzeczenie, podobnie jak byłoby w wypadku akajakarzy czy nielepiących z plasteliny. Przyjmując szerszy zakres definicji ateizmu, otrzymujemy ponad pół miliarda zamieszkujących naszą planetę ludzi, nie związanych ze sobą jakoś szczególnie i z reguły nie będących członkami zrzeszeń skupiających ludzi o tym światopoglądzie. Co więcej, trudno o szczególnie wyraźnie zaznaczoną obecność ateistów w mediach masowych.

There are no atheists in foxholes

przypisywane Erniemu Pyle

There's a Chaplain who never visited the front

Hocous-Pocus, Kurt Vonnegut Jr

There are no atheists in foxholes' isn't an argument against atheism, it's an argument against foxholes

James Morrow

Ateiści wskazywani są w sondażach jako osoby co do których badani mieliby największe obiekcje, jako potencjalnych zięciów i synowych. Jednocześnie, tylko 45% procent Amerykanów zagłosowałoby na niewierzącego prezydenta. Z drugiej strony, Polacy pokazali, że nie mają takich uprzedzeń dwukrotnie wybierając prezydenta nie podzielającego ich wiary. Tym niemniej, w społeczeństwie amerykańskim, osoby bezbożne wydają się być na przegranej pozycji.

Niewierzący czasem komunikują wizualnie swoją postawę...

Badacze, skupieni wokół University of British Columbia, przebadali łącznie niemal tysiąc uczestników - 350 amerykańskich dorosłych z badania internetowego i 450 studentów z Kanady. Badani potraktowani zostali serią sześciu badań w których prezentowano im historyjki dotyczące różnych grup społecznych spotykających się z widoczną niechęcią, mierząc jednocześnie różne jej aspekty. Bardzo sprytną metodą badawczą było mierzenie jak bardzo ludzie skłonni byli ulegać złudzeniu koniunkcji* w wypadku nieuczciwych ateistów i nieuczciwych przedstawicieli innych grup społecznych. Pierwsza opcja wydawała im się szczególnie atrakcyjna - nieuczciwi ateiści byli dla nich szczególnie prawdopodobni. Gdy uprzedzenia te rozbierano na czynniki pierwsze, w wypadku ateistów, szczególnie istotnym okazał się właśnie deklarowany wobec nich brak zaufania. Niewierzący odbierani byli jako osoby niegodne zaufania w stopniu porównywalnym do skazanych gwałcicieli.

Z czego mogłoby wynikać tak daleko idące uprzedzenie? Badacze, wychodząc od tzw. socjofunkcjonalnego modelu uprzedzeń, wskazują, iż zachowania religijne mogą dostarczać innym ludziom (w domyśle wierzącym) wskazówek odnośnie tego, jak dana osoba godna jest zaufania. Perspektywa ta pozwala na spostrzeganie wielu uprzedzeń - rasowych, dotyczących orientacji seksualnej czy narodowości - jako do pewnego stopnia funkcjonalnych dla podzielającej je osoby, a ściślej, dla jej społeczności. Badania analizujące źródła uprzedzeń wskazują na pewne konkretne obawy jako kluczowe dla ich występowania - zagrożenie dla mienia i bezpieczeństwa w wypadku Afroamerykanów (reakcja strachu) czy zdrowia i wartości (wstręt) dla homoseksualnych mężczyzn. Rozumiejąc uprzedzenia w ten sposób zyskujemy głębszy wgląd w ich korzenie i zyskujemy lepsze narzędzia do radzenia sobie z nimi. Próby znalezienia takiego źródła negatywnych emocji dla ateistów koncentrują się wokół uczciwości wzajemnego traktowania się członków społeczności.

Człowiek, jako zwierzę społeczne, od zawsze zmuszony był do nieustannego odnajdywania się w zawiłości relacji społecznych, wzajemnych interesów i ich konfliktów, wynikających z tego prostego faktu, że zasoby w naszym najbliższym otoczeniu bywały z reguły mocno ograniczone. Funkcjonowanie w ludzkiej społeczności może odbywać się w pewnym uproszczeniu na dwa podstawowe sposoby - współpracę z innymi i oszukiwanie, "jazdę na gapę". Ewolucja w niewielkich społecznościach składających się z mniej lub bardziej spokrewnionych ze sobą członków wymusiła powstanie umysłowych mechanizmów monitorujących przebieg wymian i interakcji w poszukiwaniu oszustów, którzy w znacznym stopniu upośledzali zdolność społeczności do przetrwania. Obserwowanie przebiegu interakcji i wymian jest w rezultacie zajęciem, któremu oddajemy się nieustannie i które pochłania nas w dużym stopniu. Jest to szczególnie istotne w sytuacji, gdy mamy do czynienia z osobnikami niespokrewnionymi z nami genetycznie, mającymi mniejszy interes w naszym dobrostanie (gdyż jest mała szansa, że współdzielimy z nimi geny).

...i niekiedy wychodzą na ulice.

Jednym ze sposobów na zapewnienie uczciwości naszych pobratymców jest skuteczne karanie oszustów. Metody zapewniania tak czy inaczej rozumianej sprawiedliwości znane są w większości społeczeństw. Są to jednak zabiegi praco- i czasochłonne. Część badaczy uważa, że odpowiedzią na zapotrzebowanie na skuteczny sposób monitorowania ludzkich zachowań jest religia, wprowadzająca do społecznej świadomości koncept niewidzialnego nadzorcy oceniającego i punktującego nasze uczynki. Badania pokazują, że zachowujemy się lepiej wtedy, gdy obserwują nas zarówno inni ludzie, jak i domniemane istoty niematerialne zainteresowane naszym zachowaniem. Religijność jawi się tym samym, jako podporządkowanie się normom społecznym nakazującym uczciwość. Badacze przytaczają przykład niań wywodzących się z religii mormońskiej i przedstawicieli sikhizmu, odbieranych przez członków innych wyznań jako szczególnie uczciwych.

Wygląda więc na to, że osoby wierzące zakładają, że ich niewierzący pobratymcy, nie czując nad sobą czujnego spojrzenia oka opatrzności i nie spodziewając się jego karzącej interwencji, będą mniej skłonni do zachowywania się w sposób uczciwy. Ich dusze hulać będą, jakby piekła nie było.


* Co jest bardziej prawdopodobne - to, że X jest pijakiem, czy to, że X jest pijakiem i złodziejem? Potencjalnie, dla większości ludzi bardziej prawdopodobnym wyda się wariant drugi (bo każdy pijak to złodziej!), w ich mniemaniu uzasadniający ten pierwszy i ściśle z nim związany, tymczasem z rachunku prawdopodobieństwa wynika odpowiedź pierwsza, jako, że iloczyn prawdopodobieństw, będących liczbami ułamkowymi, zawsze będzie mniejszy od każdego z tych prawdopodobieństw z osobna.

grafika:

theSong

Mrs Logic
bildungsr0man

Źródło:

Gervais WM, Shariff AF, & Norenzayan A (2011). Do you believe in atheists? Distrust is central to anti-atheist prejudice. Journal of personality and social psychology, 101 (6), 1189-206 PMID: 22059841