kwantowa teoria spiskowa

Robert Anton Wilson, autor kultowej dla kontrkultury trylogii Illuminatus!, powiedział kiedyś, że nie da się wymyślić teorii spiskowej absurdalnej na tyle, by ktoś, gdzieś w nią już nie wierzył. Miał okazję przekonać się o tym na własnej skórze, kiedy zaczął otrzymywać listy od czytelników przekonanych, że skoro napisał książkę tak szczegółowo opisującą machinacje Iluminatów, musi posiadać na ten temat wiedzę z pierwszej ręki, być może samemu będąc jednym z Illuminati Primi. Teorie tego typu często cechują się zadziwiającą tolerancją wobec wyraźnych niespójności. Do dziś spotkać można ludzi przekonanych, że lądowanie na Księżycu zostało sfingowane. Argumentem na rzecz takich twierdzeń są rzekome świadectwa fałszerstw widoczne na przywiezionych przez astronautów fotografiach. Część zwolenników takiej wersji uważa, że materiały te trzeba było sfałszować z uwagi na to, że selenonauci spotkali na Księżycu istoty pozaziemskie. Co sprawia, że samozwańczy poszukiwacze prawdy są tak bardzo tolerancyjni wobec ewidentnych sprzeczności?

Niektórym ludziom świat wydaje się być pełen potężnych ludzi (i innych istot, co gorsza) i organizacji, ciężko pracujących w sekrecie nad realizacją swoich własnych, na ogół złowrogich, celów. Częstymi podejrzanymi są rządy i wielkie koncerny, zwłaszcza farmaceutyczne. Te ostatnie realizują jakoby plan depopulacji Ziemi poprzez szczepienia, będące w istocie trucizną mającą uczynić z nas otępiałych niewolników. Brzmi to dość zabawnie kiedy się o tym czyta, istnieje jednak realne zagrożenie powrotu niektórych chorób, wynikające ze wzrostu odsetka rodziców odmawiających szczepienia swoich dzieci. Wtórują im bliżej nieokreślone siły stojące za opryskiwaniem nas z powietrza toksycznymi substancjami, po to, by zniszczyć nasze zdrowie i zmusić do kupowania drogich lekarstw (w odróżnieniu od leków ziołowych, stanowiących panaceum na wszystkie choroby). Teorie te napotykają na ogół na poważny problem braku dowodów i wewnętrznych sprzeczności. Jednakże, jak stwierdził swego czasu Jerry Fletcher, bohater Teorii spisku, filmu nawiązującego do paranoicznej wizji świata, dobra konspiracja jest nie do udowodnienia. Jeśli można udowodnić jej istnienie, oznacza to, że stojący za nią ludzie coś spartaczyli. Co dowodzi, że o największych spiskach nie dowiemy się nigdy. Z drugiej strony, właśnie dzięki fuszerkom spiskowców dowiedzieliśmy się o szachrajstwach sztabu wyborczego Richarda Nixona, co doprowadziło do afery Watergate.

Wiele badań poświęcono mechanizmom poznawczym stojącym za tworzeniem przez ludzi teorii spiskowych i trwaniem przy nich wobec niesprzyjających okoliczności, takich np. jak nieprzystawanie do rzeczywistości i brak dowodów. Szczególnie istotne wydaje się stosowanie przez ich zwolenników szczególnego rodzaju weryfikacji, a mianowicie, traktowanie dowodów świadczących o nieprawdziwości ich twierdzeń jako przemawiających na rzecz istnienia kolejnej warstwy spisku, działalności mającej za zadanie dyskredytacje prawdy i jej orędowników. Co jednak najistotniejsze, wygląda na to, że wiara w jedną z teorii spiskowych (np. zatruwanie wody pitnej fluorem), pozwala przewidywać, iż dana osoba uwierzy w prawdziwość kolejnych rewelacji (chemitrails, opryski ludności z samolotów). Wydaje się zatem, że teorie spiskowe wspierają się wzajemnie. Mimo, że konkretni sprawcy mogą być różni w poszczególnych przypadkach, jeśli zgodzić się na ich istnienie, prawdopodobną opcją staje się istnienie ogromnej metakonspiracji, działającej w największym sekrecie. W miarę, jak jest ona wyznawana coraz dłużej i coraz skuteczniej broni się przeciwko kolejnymi kontrargumentami, staje się domyślnym wyjaśnieniem coraz to szerszego zakresu wydarzeń, np. subiektywnie spostrzeganego dłuższego czasu gotowania jajek. Tworząca się w ten sposób sieć wzajemnie wspierających się poglądów daje początek monologicznemu systemowi przekonań, nie wymagającemu interakcji ze światem do ustalania jego prawdziwości.

Jak wyjaśnić jednoczesne podzielanie sprzecznych dla przeciętnego człowieka poglądów spiskowych? Jak rozumieć to, że księżna Diana zginęła jednocześnie za sprawą MI6 i biznesowych rywali Dodiego al-Fayeda a lecący do Smoleńska samolot został wysadzony bombą termobaryczną, podczas gdy katastrofy tak naprawdę nie było a samolot wylądował na ściśle tajnym lotnisku, gdzie jego pasażerów wzięto do niewoli? Z pomocą przychodzą nam młodzi badacze z University of Kent. W opublikowanych w styczniu badaniu wskazują na mechanizmy, które mogą tłumaczyć ową niezwykłą tolerancję na sprzeczności. Wydaje się, że osoby wyznające pogląd, iż np. rząd jest złowrogą organizacją spiskową, mającą ukryte zbrodnicze motywy i działającą w sekrecie nad ich realizacją, mają dzięki temu solidne podstawy do budowania w oparciu o nie całego spiskowego obrazu świata. Fakt istnienia owej diabolicznej konspiracji jest w nim kluczowym przekonaniem światopoglądu, punktem odniesienia, pozwalającym na włączanie do niego kolejnych elementów spełniających to kryterium, przy pominięciu pozostałych. Działa to trochę w myśl zasady "wróg mojego wroga jest moim przyjacielem", tłumaczą badacze. Już w latach 50-tych zauważono, że w podobny sposób funkcjonują również niektóre stereotypy - osoby o poglądach antysemickich uważały, że Żydzi zbyt intensywnie angażują się w życie publicznie, będąc przy tym zbyt izolacjonistycznie nastawionymi.

Badania zgłębiające proces formowania się opinii publicznej wobec nowych produktów pokazują, że kluczową rolę odgrywać w nim mogą liderzy opinii - celebryci - a ściślej, nasz osobisty stosunek do celebrytów prezentujących daną opinię. Lubimy produkty lubiane przez celebrytów, których lubimy. I w drugą stronę - nie lubimy produktów lubianych przez nielubiane przez nas postacie. Podobnie rzecz miałaby się mieć w wypadku oficjalnych wyjaśnień, prezentowanych przez rząd czy pozostające na usługach jego i korporacji media głównego nurtu. Nie mogą być prawdziwe, ponieważ ich źródła są z definicji niewiarygodne. Stąd, wydaje się, że w wypadku wyjaśnień spiskowych - pochodzących z mediów drugiego (i n-tego) obiegu, czy od ludzi "przebudzonych", zyskują one domyślny kredyt zaufania i większy stopień akceptacji. Wobec tego, badacze postawili tezę, że dla osób wyznających spiskową teorię dziejów, każda teoria stojąca w opozycji wobec oficjalnej wersji wydarzeń będzie w jakimś stopniu atrakcyjna.

W pierwszym badaniu, przepytano 137 naszych ulubionych króliczków doświadczalnych, studentów psychologii (w 83% były to kobiety), prosząc o ocenę stopnia w jakim zgadzają się z różnymi negacjonistycznymi stwierdzeniami. Dotyczyły one na przykład zamachów z 11 września, globalnego ocieplenia czy lądowania na Księżycu. Kluczowe pozycje testowe dotyczyły okoliczności śmierci księżnej Diany. Prezentowane wersje obejmowały następujące przyczyny zdarzenia:

1. Zbuntowana komórka w brytyjskich służbach specjalnych przeprowadziła zamach
2. Sankcjonowana przez kierownictwo MI6 kampania, mająca na celu zgładzenie Diany
3. Diana upozorowała własną śmierć, by wraz z Dodim [i pewnie Tupakiem Amaru Shakur, Elvisem Presleyem i Jacko - przyp. M.] cieszyć się spokojem
4. Rywale biznesowi al-Fayeda, wraz z jego ojcem, dokonali zamachu na jego życie, pozorując go jako wypadek samochodowy
5. Diana musiała zostać zamordowana ponieważ rząd brytyjski nie mógł zaakceptować związku matki przyszłego króla z muzułmaninem

Warto zauważyć sprzeczności pomiędzy niektórymi wersjami. Z drugiej strony, może warto pokusić się o próbę połączenia np. wersji 2 i 5, lub którejkolwiek z wersją 3. Pierwszą istotną konkluzją z wyników było stwierdzenie, iż odpowiedzi na większość pozycji testowych są ze sobą w niewielkim stopniu skorelowane. Innymi słowy, istniała szansa, że osoby wierzące, że wirus HIV powstał w laboratorium, że nigdy nie wylądowaliśmy na Księżycu, czy, że rządy ukrywają swoje kontakty z istotami pozaziemskimi wierzą też w to, że księżną Dianę zamordowano na zlecenie brytyjskiego wywiadu. Co ciekawe, do pewnego stopnia dotyczyło to także wiary w upozorowaną śmierć księżnej Walii i spisku rywali biznesowych al-Fayeda. Osoby skłonne uwierzyć w tę drugą wersję, chętnie wierzyły też w spisek zbuntowanej komórki MI6.

Drugie badanie przeprowadzono tuż po ogłoszeniu śmierci Usamy ibn Ladina, na 102 studentach (58% kobiet). Badanym przedstawiano informacje medialne dotyczące zdarzenia, ze szczegółami dotyczącymi odmowy publikacji zdjęć, czy pośpiesznego pozbycia się ciała. Proszono ich następnie o ocenę prawdziwości następujących stwierdzeń:

1. Usama ibn Ladin został zabity w wyniku interwencji Amerykanów
2. Usama ibn Ladin wciąż żyje
3. Gdy interwencja Amerykanów miała miejsce, Usama już nie żył
4. Działania administracji Obamy wskazują, iż ma miejsce próba ukrycia pewnych istotnych lub kompromitujących informacji dotyczących akcji.

Okazało się, że studenci są w znacznym stopniu przekonani co do prawdziwości oficjalnej wersji (średnia odpowiedzi wynosiła 5, w sześciostopniowej skali). Z drugiej strony, w podobnym stopniu zgadzano się z ostatnim stwierdzeniem (M=4,74). U osób podzielających przekonania spiskowe do pewnego stopnia powtórzył się schemat z poprzedniego badania. Okazało się jednak, że kluczowy dla wiary w dwie sprzeczne wersje jest zwłaszcza czynnik nieufności wobec wersji oficjalnej (pytanie czwarte). Stopień, w jakim dana osoba wierzyła w matactwa rządowych oficjeli, determinował wiarę w obie wersje spiskowe (i niewiarę w wersję oficjalną). Studenci ci, wychodząc z założenia, że prawda jest ukrywana, w większym stopniu skłonne były uznać za prawdopodobne dostępne im wersje zgodne z tym założeniem. Nawet wtedy, kiedy były one ze sobą sprzeczne. Skoro rząd kłamie, inni muszą mówić prawdę.

grafika:

s.alt
juliettereyes

Źródło:

Wood, M., Douglas, K., & Sutton, R. (2012). Dead and Alive: Beliefs in Contradictory Conspiracy Theories Social Psychological and Personality Science DOI: 10.1177/1948550611434786